MZ - Aforizmë: Nektar Tërpo - Voskopojari

Papës së Romës ditën e parë që ulej në fronin papal i ndiznin përpara disa kashtëra dhe kardinali i thesh:

Beatissimo Padre, I Nderuar Pater, kaq është kjo jetë dhe kaq është lavdia e kësaj bote, sa ky tym!

KE9/10 - Loja me bizë
Nr.9

 

Biza ose fëndyelli është një mjet, a vegël, e përdorur kryesisht prej këpucarëve për hapjen e vrimave në lëkurë, në shollë ose në gomë, për qepjen pra, të këpucëve.
Etimologjinë e fjalës bizë, nuk e dimë. Në disa vënde të Ballkanit biza quhej ndryshe.
Dikur, me bizë luanin fëmijët, madje vetëm djemtë, bile edhe këta në një moshë relativisht të rritur. Vajzat nuk luanin me bizë, për shumë arsye.
Loja me këtë mjet, konsistonte në nguljen e majës së bizës, në tokë të butë ose në bar, sipas disa mënyrave ose teknikave të cilat do t‘i përshkruajmë shkurtimisht më poshtë.
Së pari duhet thënë se, ngulja e bizës konsiderohej e rregullt, kur këndi i pjerësisë, mes tokës dhe trupit të bizës së ngulur, ose më thjesht, lartësia e fundit të trupit të bizës së ngulur pjertazi, nga toka, të ish më tepër se dy apo tre gishta (siç dhe vendosej, në rregullin e lojës).
Me bizë luhej ndërmjet dy a më shumë vetave, luhej me rradhë, njëri pas tjetrit dhe ai që i plotësonte të gjitha nguljet në tokë i pari, fitonte lojën, të tjerët klasifikoheshin pas tij dhe i fundit, quhej i munduri.
Read more...
 
KE1/34 - Kolovajzet
Nr.1

Nuk mund të përcaktohet dot etimologjia e kësaj fjale. Ndoshta rrjedh nga fjala kolovit, që presupozon të lëvizurit, pa mundim që bën njeriu, fjalë kjo që përdoret shumë në zonën tonë si p.sh., kolovit me makinë, e kolovita në kurriz, etj. Mundet pra që fjala kolovajze që presupozon të rrëshqiturit pa mundim në akull, të lidhet me fjalën kolovit.
Kolovajze quhej një koridor i ngushtë akulli, i krijuar prej dëborës së ngjeshur dhe i fërkuar deri në shkëlqim, i cili krijonte mundësi që mbi të, të rrëshqisje lehtë. Kolovajzet ndërtoheshin në vënde të pjerta, gjë që jepte mundësi të shfrytëzoheshin dy forca, ajo e vrullit dhe ajo e gravitetit. Është kjo arsyeja që në Korçë, kolovajzet më të mira, krijoheshin në pjesët më të pjerrta të qytetit, në rruga që të çon sot për në varret e dëshmorëve dhe në paralelet e tjera rreth saj, sidomos pjesa që dikur quhej, ‘Qeroska’.

 
Korca_parku_Rinia_me_debore

 
KE8/17 - Të dhëna mbi kulturën qytetare lidhur me higjenën e banimit, v. 1924 Korçë.
Nr.8

 


Rreth 90 vjet më parë, në qytetin tonë shohim se rekomandoheshin elementë mjaft interesantë të higjenës qytetare, si dhe kërkesa me vlerë, sidomos lidhur me mënyrën e jetesës dhe ambjentet e banimit. Më poshtë jepet një copëzë e tillë e botuar në kalendarin e vitit 1924.
(Shënim: Me qënë se në tekstin origjinal gjuha shqipe përmban mjaft arkaizma, në të është ndërhyrë lehtë me qëllim që përmbajtja të kuptohet sa më mirë)

“… Trualli dhe shtëpia ku banon njeriu duhet të jenë të thata. Kuptohet se ato dhe do të lagen, po kurdoherë duhet të jenë regulluar me atë mënyrë që të kullojnë, ujërat dhe viset [vëndet] të jenë të thata, sepse viset e njoma shkatojnë sëmundjet dhe ata që rrojnë atje do të vuajnë. Vuajnë veçanërisht ata që i bëjnë shtëpitë nën nivelin e sipërfaqes ose në nivel me të. Që të ketë shëndet njeriu duhet të banojë më lartër se faq’ e dheut dhe të marë dritë dhe shtëpia të ajroset nga poshtë, me qëllim që trualli të jetë kurdoherë i thatë, ose do bërë ndonjë kanal për të kulluarë ujërat. Gjith kështu duhet të jenë dhomat e sipërme dyke patur mjaft hapësirë rotull për jashta që të ketë erë [ajër] shumë dhe të paqtë [pastër] për shëndetin, se era është i pari yshqim i njeriut që pa atë nuk mund të rojmë as një minutë. Të kenë dritë të mjaftë se shkëndia [rrezja, ndriçimi] e djellit ngorth tërë mikrobet e liga dhe jep gjallësi e shëndet në njerëzinë, pa atë dheu nuk do të kish as bimëra as gjë të gjalla, po do ish shkretëtirë.
Read more...
 
KE3/33 - Mbi ashikët
Nr.3
Ashikët, janë një lloj koske që nxirren prej kafshësh si, dhënj, dhi, gjedh, etj, kur këto theren. Ashiku pra kjo Ashk1 koskë, në anatomi quhet sipas grq. vjt. astragal ose sipas latn. talus, dhe ndodhet në tarsusin e këmbës.
Me të, tek ne, dikur loznin fëmijët, një sërë lojërash të ndryshme. Ashikët si lojë në Korçë janë luajtur nga të gjitha brezat deri aty nga vitet ’70.
Historia e ashikëve dhe lojrat me to, janë tepër të lashta, të bukura, interesante, të lidhura me një sërë njohurish që kërkojnë kulturë për tu kuptuar, kulturë që lidhet me mitologjinë, historiografinë, anatominë e kafshëve, teorinë e probabilitetit, statistikën matematike, lojërat e fatit, etj, që këtu do të paraqiten në formë të shkurtuar dhe të përmbledhur.

Djlashk Për ne, fjala ashik vjen nga turqishtja, që do të thotë dashuri. Si dhe pse kështu, këto koska quheshin ashik, kjo gjë nuk dihet.
Edhe në Bullgari ashikët quheshin ashik, dhe ka mundësi që ky emërtim të ishte edhe në vënde të tjera të Ballkanit.
Në grqsht. e vjetër dhe të re, quhen astragali, në ital. astragali, angl. knucklebones, frngj. osselets, gjermn. Sprunggelenksknochel, spanj. taba, etj.
Sipas mitologjisë, Zeusi kur kuptoi se Ganimedi (djali që i shtinte verë kryeperëndisë), kërkonte shokë për të luajtur, i dërgoi këtij fëmijën Eros si shok, që të loznin të dy me ashikë të artë

Lexo të plotë tek KE3/33
 
KE1/29 - Loja me fugë
Nr.1

fuga Fuga ishte një lodër e fëmijëve, që u zhduk aty rreth viteve ’70. Ka mundësi që emri fugë vjen prej latinishtes, që do të thotë ikën, lëviz, [me rrotullim]. Ajo ishte një objekt prej druri në formë konike, që në majë të konit, i ngulej një majë perone dhe që vihej në rrotullim prej një kordhoni. 
Në vartësi të konicitetit, fugat kishin edhe emërtimet. Kështu, për një raport të vogël ndërmjet lartësisë dhe bazës së konit, pra për një kon me bazë të hapur, fuga quhej tip, “tavë”, e kundërta quhej “ulliçkë”, etj.  
Cilësia e fugës varej: nga tornimi, nga lloji i drurit, nga tipi i mësipërm i fugës, nga saktësia centrike e majës, etj. Rrotullimi i fugës varej gjithashtu, nga aftësia e fëmijës për t’i ‘rënë fugës’, nga lloji i kordhonit, nga terreni ku binte e rrotullohej fuga, etj.
Mbi të gjitha cilësia e fugës varej nga qëndërzimi i majës. Kur ky bëhej i saktë, fuga rrotullohej aq qetë sa ‘flinte’, ndërsa kur qëndërzimi nuk goditej si duhej, fuga ‘hidhej’ ose ishte 'tartareckë'. Maja vendosej me kujdes duke ngulur një peronë të cilës i pritej koka me pencë dhe pastaj ‘haej’ në plloçë për rrumbullakim. Heqja e majës zakonisht bëhej në dorezat trokitse të portave, të cilat shërbenin si morsë.

Read more...