Korça Encyclopedica Nr.8

Arkiva Pedica

MZ- Aforizma: Nga filozofia amerikane (vazhdim).

Të katër liritë

“ … Në ditët që do të vijnë, tek të cilat ne kërkojmë të kemi sigurinë, duhet të mendojmë për një botë të themeluar mbi bazën e katër lirive thelbësore të njerëzimit.

E para, liria e fjalës dhe e shprehjes – kudo në botë.

E dyta, liria për çdo njeri, që të adhurojë Zotin sipas mënyrës së vet – kudo në botë.

E treta, liria prej mungesave, gjë që e përkthyer në terma botërore, nënkupton një logjikë ekonomike, e cila do t’i sigurojë çdo kombi, një jetë paqësore të shëndetshme, për banorët e vet – kudo në botë.

E katërta, liria prej frikës, gjë që e përkthyer në terma botërore, nënkupton reduktimin mbarëbotëror të armatimeve deri në atë pikë dhe në atë formë sa, asnjë komb të mos jetë në gjëndje, për të ndërmarrë një akt agresioni fizik, kundrejt ndonjë fiqinji – kudo në botë. …”

Franklin Delano Roosevelt,
fjala në Kongres, 6 Janar 1941.

Shënim: Një pllakë që përkujton këtë fjalim të quajtur, “Të katër Liritë”, është e vendosur brenda Statujës së Lirisë.

Korça Encyclopedica Nr.8

Korça Encyclopedica (KE), është një revistë periodike, me karakter enciklopedik të dhënash, kulturor dhe edukativ. Të dhënat që jepen këtu, nuk kanë vlerë dhe forcë ligjore dhe nuk mund të përdoren për zgjidhje problemesh e konfliktesh të çfarëdo lloji qofshin. Revista, nuk bën politikë, nuk bën propagandë dhe nuk bën reklamë, për asgjë. Revista dhe botuesi, dr. Ilia V. Ballauri, ruajnë të drejtën e Copyright, ©.

KE8 - Titujt e artikujve.

1. Mbi përmbytjet e qytetit tonë, prej lumit të dikurshëm të Moravës, i cili e përshkonte atë mes përmes.

2. Mbi monedhën turke të quajtur Akçe ose Asprë.

3. Disa të dhëna statistikore, lidhur me nxënësit që patën studiuar dikur në liceun francez të Korçës.

4. Verërat e Devollit, në fillim të shek. 19-të.

5. Mbi kuptimin e fjalës, Aga.

6. Dy fabula, të përmëndura prej Thimi Mitkos.

7. Të dhënat e vitit 1926 për prodhimin e grurit në Shqipëri sipas prefekturave.

8. Numri i automobilave në Korçë më 1926.

9. Argatët me mëditje të dikurshëm, të periudhës së korrjeve të grurit, prej krahinës së Devollit.

10. Nonda Bulka përshkruan strukturën shoqërore të qytetit tonë në vitet ’30, bazuar tek … biletat e kinemasë.

11. Mbi tipin pedologjik të tokave të rrethit të Korçës.

12. Mbi kuptimin e fjalës thuajse të harruar, “llonxhë”.

13. Mbi themelimin e Korçës: Dy objektet më të rëndësishme, të zanafillës së qytetit tonë.

14. Rrapet e Shën Mërisë në Korçë.

KE8/12 - Mbi kuptimin e fjalës thuajse të harruar, "llonxhë".

Vite më parë dhe sa vjen duke u zhdukur, përdorej në Korçë fjala, llonxhë.

Shprehje të tilla si, ramë në llonxhë, bëmë llonxhë, etj, tek ne përdoreshin më dendur dhe tani thuajse nuk dëgjohen fare.

Fjala llonxhë ka disa kuptime:

A) Sipas fjalorit të madh të shqipes, nënkupton një ngastër a rip toke që mbillet me perime ose me lule por, nënkupton njëkohësisht edhe bollëkun dhe gjithë të mirat.

Tek ne kjo fjalë përdorej me këtë kuptim të fundit.

B) Ndërkaq fjala llonxhë, nënkupton edhe kuvëndin a mbledhjen e një pleqësie në një fshat, a në një organizmë administrative të dikurshme, veçanërisht në kohën e sundimit turk. Prej këtej rrjedhin edhe shprehjet si, u mblodh llonxha, tek rrapi i llonxhës, etj.

Më qartë për këtë kuptim të fundit, flitet tek, bot. i Akd. Shkencave. “Esnafet Shqiptare” aut. Z. Shkodra, ku thuhet se: “ … këshilli gjyqësor-administrativ i esnafeve (shoqatave të zejtarëve, etj.) që përbëhej prej anëtarësh të zotë, me eksperiencë, etj, quhej në atë kohë llonxhë. Fjala “llonxhë”, e njohur thuajse në gjithë perandorinë osmane me kuptimin e udhëheqjes apo këshillit drejtues të esnafit, rrjedh nga fjala italiane loggia, që do të thotë mbledhje, vënd a kuvënd. …”

KE8/14 - Rrapet e Shën Mërisë në Korçë.

Korça nuk është zonë e pasur me rrape, përkundrazi ka qënë e pasur me plepa. Plepa kish në ish sallahana e dikurshme, plepa kish në kishën e dikurshme “Burimi jetëdhënës" (Mitropolia), para vitit, 1927 -28, d.m.th. përpara se të fillonin ndërtimet për Mitropolinë e re, ku sot është Muzeu i artit mesjetar, plepa kish tek Shën Gjergji dhe ata ishin pastaj rradhë sidomos në truajt, ku janë ndërtuar dy apartamentet e vjetër që vijnë menjëherë pas bibliotekës së qytetit, etj , dhe ndërkaq rrapi në qytetin tonë, ka qënë i rrallë.
Pavarësisht, rrapet më të mëdhenj dhe ndoshta më të vjetër që ndodhen sot në Korçë janë dy rrape që lartësohen dhe bëjnë hije, tek çezma e Shën Mërisë.
Rrapi, Platanus, orientalis është bimë tipike e gadishullit tonë dhe tradita thotë se, zakonisht në qëndër të fshatit apo të qytezës, nëpër Ballkan, gjithandej do të gjesh rrape të mëdhenj të fuqishëm dhe aty, në këmbët e tyre, çezmën a kroin me ujë të ftohtë të bollshëm.

KE8/17 - Të dhëna mbi kulturën qytetare lidhur me higjenën e banimit, v. 1924 Korçë.

Rreth 90 vjet më parë, në qytetin tonë shohim se rekomandoheshin elementë mjaft interesantë të higjenës qytetare, si dhe kërkesa me vlerë, sidomos lidhur me mënyrën e jetesës dhe ambjentet e banimit. Më poshtë jepet një copëzë e tillë e botuar në kalendarin e vitit 1924.

(Shënim: Me qënë se në tekstin origjinal gjuha shqipe përmban mjaft arkaizma, në të është ndërhyrë lehtë me qëllim që përmbajtja të kuptohet sa më mirë)

“… Trualli dhe shtëpia ku banon njeriu duhet të jenë të thata. Kuptohet se ato dhe do të lagen, po kurdoherë duhet të jenë regulluar me atë mënyrë që të kullojnë, ujërat dhe viset [vëndet] të jenë të thata, sepse viset e njoma shkatojnë sëmundjet dhe ata që rrojnë atje do të vuajnë. Vuajnë veçanërisht ata që i bëjnë shtëpitë nën nivelin e sipërfaqes ose në nivel me të. Që të ketë shëndet njeriu duhet të banojë më lartër se faq’ e dheut dhe të marë dritë dhe shtëpia të ajroset nga poshtë, me qëllim që trualli të jetë kurdoherë i thatë, ose do bërë ndonjë kanal për të kulluarë ujërat. Gjith kështu duhet të jenë dhomat e sipërme dyke patur mjaft hapësirë rotull për jashta që të ketë erë [ajër] shumë dhe të paqtë [pastër] për shëndetin, se era është i pari yshqim i njeriut që pa atë nuk mund të rojmë as një minutë. Të kenë dritë të mjaftë se shkëndia [rrezja, ndriçimi] e djellit ngorth tërë mikrobet e liga dhe jep gjallësi e shëndet në njerëzinë, pa atë dheu nuk do të kish as bimëra as gjë të gjalla, po do ish shkretëtirë.

Read more...

KE8/4 - Verërat e krahinës së Devollit, në fillim të shek. 19 - të

Udhëtarë të ndryshëm që kaluan në anët tona në këtë kohë dhe kryesisht Fransua Pukëvil (1770 – 1838) konsulli i Napoleonit pranë Ali Pashë Tepelenës, tek vepra e tij, “Voyage en Morée, à Constantinople, en Albanie, et dans plusieurs autres parties de l'Empire Ottoman” botuar në Paris më 1805 dhe Ami Bue (1794 -1881), gjeolog gjermano-austriak, i cili konsiderohet edhe si pionier i gjeolgjisë së Ballkanit, tek vepra e tij “La Turquie d'Europe; observations sur la geographie, la géologie, l'histoire naturelle,” botuar gjithashtu në Paris më 1840, e përmëndin Devollin si një krahinë të veçantë për prodhimin rrushit dhe të verërave dhe konkretisht, Pukëvili thotë se, “ … vera Devollit është e famshme, …” ndërsa Bue thotë se, “ … vera që prodhohej në luginën e Bilishtit (Devollit) i përngjante disa verërave të pjekura të Hungarisë dhe quhej verë haremi (d.m.th. verë e ëmbël)….”

KE8/6 - Dy fabula të përmëndura nga Thimi Mitko.

Tek, „Bleta shqiptare“ Th. Mitkoja përmënd një sërë fabulash, me moral të hollë, të mbledhura në popull, ndër të cilat janë edhe këto dy të mëposhtmet (nr. 23 dhe nr. 31), që po i sjell këtu të përpunuara për nga gjuha e cila përmban mjaft arkaizma.

1. „E vërteta“

Diku ishin mbledhur katër a pesë veta dhe bisedonin. Ndërhyn në bisedë një i pasur dhe thotë se miu i hëngri thikën e hekurt të plugut. Të gjithë e besuan këtë gjë si të vërtetë.

Read more...

KE8/8 - Numri i automobilave në Korçë më 1926.

Numri i automobilave sipas T. Selenicës tek, punimi i tij me titull, "Shqipëria më 1927", në disa qytete të Shqipërisë më 1926, ka qënë:

Berati, 15

Durrësi, 34

Elbasani, 17

Gjirokastra, 25

Korça, 48

Shkodra, 43,

Tirana, 85

Kukësi, 0

Peshkopia, 0

Read more...

KE8/10- N. Bulka përshkruan strukturën socale të Korçës në v. 30 bazuar ... tek biletat e kinemasë.

Cila ishte struktura shoqërore e qytetit tonë në periudhën ndërmjet dy luftërave?

Këtë na i thotë shumë bukur Nonda Bulka, në një artikull të tij me titull: Në “Kinema me publikun”, tek “Gazeta e Korçës”, 23 dhjetor 1933. (Nxjerrë nga libri i A. Gjergjit, “Mënyra e jetesës në shek. XIII – XX”).

Shënim: Për të kuptuar sa më mirë përshkrimin e N. Bulkës duhet imagjinuar, arkitektura e brendëshme e kinema Moravës së dikurshme (ish Mazhestik) në Korçë të cilën e arriti brezi jonë, të paktën kështu: anash ishin llozhat, përballë ekranit ishin

KE8/13 - Mbi themelimin e Korçës : Dy objektet më të rëndësishme, të zanafillës së qytetit.

Sipas hulumtimeve të fundit të ing. A. Gjata, të përmbledhura në një libërth me titull, “Mbi themelimin e Korçës”, dy objektet më të rëndësishme që lidhen me themelimin e qytetit tonë janë, Kisha e Shën Mërisë dhe kalaja e dikurshme, citojmë:

… Padyshim që objekti më i vjetër në qytetin e Korçës, është kisha e Shën Mërisë. Kjo kishë e ka zanafillën qysh nga Mesjeta e hershme. Më vonë, në kohën e carëve të Bullgarisë kjo kishë do të bëhej manastir shumë i madh dhe i famshëm, me mure rrethuese në formë kështjelle dhe me sipërfaqe të madhe, që fillonte nga kombinati i trikotazhit, deri tek banka, ku ka qënë edhe porta kryesore e këtij manastiri. Mbeturinat me kolona të kësaj porte, ishin më këmbë deri në fillim të shek. XX-të.

Read more...

KE8/16 - Lagështia mesatare vjetore e ajrit, në qarkun e Korçës.

Lagështia relative mesatare e ajrit, ka të bëjë me sasinë e avujve të ujit, në një përzjerje ajër + avuj uji, d.m.th. me sasinë e avujve në ambjentin rrethues. Duhet thënë se lagështia relative nuk varet vetëm nga sasi e avujve të ujit në ajër por, edhe nga trysnia e tij dhe temperatura, pra kemi të bëjmë me një parametër kompleks që llogaritet nëpërmjet një formule matematike.

Njeriu është i ndjeshëm, ndaj lagështisë së ajrit mbasi ai vetë falë metabolizmit, nëpërmjet lëkurës, respiron, pra nxjerr edhe vetë avuj uji, veprim ky që veç të tjerave ka të bëjë edhe me termodinamizmin e trupit. Në kushte të një lagështie të lartë, pra të një miksiture ambjentale ajër + avuj uji, të lartë, mundësia e lëkurës, pra e njerit për të respiruar, është më e ulët sesa në një ambjent të thatë. Ndërkaq kuptohet se në rastet ekstreme pra të thatësisë së tepërme dhe të lagështisë së tepërme, konforti i të jetuarit për njeriun (ose më saktë, koeficenti i konfortabilitetit të ambjentit ku jetohet) bie.

Read more...

KE8/2 - Mbi monedhën e dikurshme turke, të quajtur akçe ose asprë.

Akçe ishte njësia monetare më e vogël e perandorisë osmane, për disa shekuj. Monedha në fjalë ishte e vogël dhe prej argjendi. Ajo filloi të qarkullojë aty nga viti 1328, gjatë sundimit të sulltanit Orhani (1326-1359) dhe vazhdoi deri në fund të shek. 17-të.

Read more...

KE8/5 - Mbi kuptimin e fjalës Aga.

Fjala aga, në zhargonin e gjuhës së përditshme, në zonën tonë, nuk ka kuptimin që kjo fjalë ka në origjinal. Kjo fjalë pra aga, në zonën e Korçës, zakonisht ka qënë sinonim i fshatarit apo i kujtdo tjetër, që ish i pa kultivuar, madje i trashë, analfabet, etj. Ndërkaq në kohën e Turqisë fjala aga zyrtarisht, është përdorur me kuptime të ndryshme. Kështu në turqishten lindore, është përdorur me kuptimin e përgjithshëm “vëllai i madh”; në gjuhën jakute, me kuptimin “babë”, kurse në gjuhën çuvashe me kuptimin “motra e madhe”. Fjala aga si titull nderi, mendohet se për herë të parë është përdorur te mongolët. Në Perandorinë Osmane është përdorur me kuptimet: 1. epror, kryetar, komandant, 2. titull nderi për njerëzit me autoritet për nëpunësit administrativë, 3. titull nderi për të gjithë komandantët dhe eprorët e ushtrisë, nga eprorët e xhematit deri te komandanti suprem i jeniçerëve, 4. pronar tokash, etj.

KE8/7 - Prodhimi i grurit në Korçë, para 80 vjetëve.

Në tabelën e mëposhtme, jepen të dhënat e vitit 1926, pra të rreth 80 vjetëve më parë, për prodhimin e grurit në Shqipëri sipas prefekturave.

Sipas statistikave të mbledhura në atë kohë prej T. Selenicës, botuar tek „Shqipëria më 1927“, del se prefektura e Korçës, në këtë periudhë, jo vetëm që kish prodhimin më të madh të grurit në vënd por, këtu prodhohej thuajse një e treta e gjithë grurit të Shqipërisë.

Berati, -----------40.851 kv

Dibra, --------------3.944 kv

Durrësi, -----------4.147 kv

Elbasani,----------9.987 kv

Gjirokastra, -----28.213 kv

Korça, -----------75.927 kv

Shkodra,---------40.852 kv

Tirana,--------------908 kv

Vlora, --------------8.186 kv

Gjithsej 213.015 kv

KE8/9 - Argatët e dikurshëm të korrjeve të grurit , prej krahinës së Devollit

Korrja e grurit në veçanti dhe e të lashtave në përgjithësi, në ato kohë kur kjo punë kryhej me krahë, gjithmonë ka qënë konsideruar si një nga periudhat më kulminante në bujqësi, nga më të ngarkuarat me punë, nga më të vështirat, me proçese nga më të shumëllojshmet që kërkonte krahë të specializuara pune dhe nga më të përgjegjshmet mbasi, lidhej me bukën e gojës.

Gjatë korrjeve të dikurshme të grurit me krahë, kërkoheshin shumë forca pune të cilat angazhoheshin gjithandej në arë, me korrjet, në tansportimin me kafshë të prodhimit deri në lëmë, me shirjen e tij këtu, me grumbullimin e grurit, mbushjen e thasëve, me sistemimin e kashtës, byqeve, etj etj. Korrjet pra ishin një proçes, që mbi të gjitha kërkonte shpejtësi në veprime si dhe organizim të përsosur të gjithë krahëve të punës, në të kundërt humbjet do të ishin të mëdhaja, djersa e punës njëvjeçare prej mbjelljes së grurit dhe deri në mbushjen e thasëve me prodhim, do të shkonte dëm, etj, etj, madje një shi a një breshër i cili, gjente bujkun në kohën e korrjeve të papërgatitur, rrezikonte që ta linte atë, pa bukën e fëmijëve.

Read more...