Korça Encyclopedica Nr.9

Korça Encyclopedica (KE), është një revistë periodike, me karakter enciklopedik të dhënash, kulturor dhe edukativ. Të dhënat që jepen këtu, nuk kanë vlerë dhe forcë ligjore dhe nuk mund të përdoren për zgjidhje problemesh e konfliktesh të çfarëdo lloji qofshin. Revista, nuk bën politikë, nuk bën propagandë dhe nuk bën reklamë, për asgjë. Revista dhe botuesi, dr. Ilia V. Ballauri, ruajnë të drejtën e Copyright, ©.

KE9 - Titujt e Artikujve

1. Ngjalat e Korçës dhe nami і tyre shumëshekullor.

2. Mbi popullsinë e mumdëshme të disa qyteteve, në fillim të shek 15-të dhe në fillim të shek 16-të dhe krahasuar kjo gjëndje, me Korçën.

3. Fasulja, thjerrëza, koçkulla, dikur në zonën e Korçës.

4. Mbi kronologjinë dhe ushtarakët osmanë, që pushtuan fillimisht Devollin dhe Korçën.

5. Emigrantë nga qyteti i Korçës, që në maj të vitit 1919 ndodheshin, në Sh.B.A.

6. Mbi etimologjinë e fjalës, Varosh dhe zanafillën e mundëshme, të të dy lagjeve në Korçë, që dikur mbanin këtë emër.

7. Mbi kripën, mënyrën sesi ruhej dikur, etj.

8. Mbi buzëbardhat.

KE9/10 - Loja me bizë

Biza ose fëndyelli është një mjet, a vegël, e përdorur kryesisht prej këpucarëve për hapjen e vrimave në lëkurë, në shollë ose në gomë, për qepjen pra, të këpucëve.

Etimologjinë e fjalës bizë, nuk e dimë. Në disa vënde të Ballkanit biza quhej ndryshe.

Dikur, me bizë luanin fëmijët, madje vetëm djemtë, bile edhe këta në një moshë relativisht të rritur. Vajzat nuk luanin me bizë, për shumë arsye.

Loja me këtë mjet, konsistonte në nguljen e majës së bizës, në tokë të butë ose në bar, sipas disa mënyrave ose teknikave të cilat do t‘i përshkruajmë shkurtimisht më poshtë.

Së pari duhet thënë se, ngulja e bizës konsiderohej e rregullt, kur këndi i pjerësisë, mes tokës dhe trupit të bizës së ngulur, ose më thjesht, lartësia e fundit të trupit të bizës së ngulur pjertazi, nga toka, të ish më tepër se dy apo tre gishta (siç dhe vendosej, në rregullin e lojës).

Me bizë luhej ndërmjet dy a më shumë vetave, luhej me rradhë, njëri pas tjetrit dhe ai që i plotësonte të gjitha nguljet në tokë i pari, fitonte lojën, të tjerët klasifikoheshin pas tij dhe i fundit, quhej i munduri.

KE9/3 - Fasulja, groshi dhe koçkulla dikur, në zonën e Korçës.

Fasulja (Phasoelis vulgaris)

Korça konsiderohet si ndër zonat që ka pas prodhuar fasule të mira, të shijshme dhe të shumëllojshme. Populacionet e fasules së trevës tonë kanë qënë të shumta, madje edhe sot, një sy i hedhur në tregun fshatar, tregon për vazhdimësinë e shumëllojshmërisë së populacioneve tona për këtë bimë.

Ja disa të dhëna përshkruese për sojet e fasuleve të zonës tonë. Më 1958 përmëndet soji, Fasulja e Korçës, për të cilën theksohej se ish varietet vëndi, me kokër të bardhë, të rrafshtë, të gjatë.

KE9/9 - Meteorologji - Parametrat e dëborës, para vitit 1975, për trevat e Korçës.

Korça është sinonimi i dëborës.
Meqënëse dimiri i këtij viti (2011 – 2012), për Korçën konsiderohet si dimër shumë i rëndë, me dëborë dhe temperatura të ulta, pra si dikur, ose siç thuhet një dimër i tillë, “s’mbahej mënd“, le të krijojmë një ide sesi ka qënë dikur dimri në trevën e Korçës.
Me të drejtë, sot, për të gjithë ekziston përshtypja se, dikur dimri dhe rreshjet e dëborës në trevën tonë ishin ndryshe, bënte më ftohtë, binte dëborë më tepër dhe shtresa e saj shkrihej ngadalë dhe me vonesë, kur vinte pranvera, madje kjo gjë edhe brenda në qytet. Duke u bazuar në të dhënat statistikore shumëvjeçare të Akademisë së Shkencave, (sipas Institutit të dikurshëm Hidro -meteorologjik) më poshtë jepen disa parametra të dëborës, që i takojnë viteve, para v.1975.

KE9/1 - Ngjalat e Korçës dhe nami i tyre shumëshekullor.

(Hulumtim, i nxjerrë nga punimi me titull:

... Thonë se trishtimi ka një fund ...
ose,
Esse sinoptike mbi botën metafizike të vendlindjes sime, Korçës.
aut: Ilia V. Ballauri, bot. personal, 2001, 517 fq.)

… Thuhet se gjarpërinjtë janë tepër mistikë kur çiftëzohen, madje disa mithe, (si p.sh. mithi i Tiresias) thonë se kush vret një nga gjarpërinjtë kur këta janë të mpleksur në të vetmen ekstazë të tyre të ngrohtë, ndëshkohet. Kur ndonjë djalë, vret gjarpërin femër, kthehet në femër dhe po qe se ndonjë vajzë vret gjarpërin mashkull, kthehet në djalë.

Dikur për gjarpër, njerëzit kanë ditur edhe ngjalën.
Vetë latinët і patën thirrur ngjalës "anguilla" që do të thotë gjarpër і vogël.
Por ngjalat nuk janë gjarpërinj. Ato janë një lloj і veçantë peshku ose më saktë ato janë peshq me pamje gjarpëri ose janë gjarpërinj me biologji peshku. Ngjalat nuk janë edhe fort mirë të studiuara, prandaj dhe literatura për to, është disi e varfër dhe shpesh, me të dhëna kontradiktore.
Ngjalat kanë trup cilindrik si të gjarpërit, me ngjyrë gri të errët në pjesën kurrizore dhe ngjyrë të verdhë në pjesën e barkur ashtu si shumë lloj gjarpërinjsh të ndryshëm.
Ngjala femër ka trup më të gjatë se ngjala mashkull dhe zakonisht gjatësia e kësaj specieje lëkundet nga 0,5m deri në 1,5m.

Shkathtësia e ngjalës për të rrëshqitur është e jashtëzakonshme madje ja kalon edhe gjarpërit і cili nuk "shket si ngjala". Por ashtu si dhe gjarpëri kur pritet copa-copa, copat e të cilit lëvizin, pa ç'ka se janë shkëputur nga koka, një gjë të tillë bëjnë edhe copat e ngjalës. Edhe ato lëvizin e përpëliten derisa vdesin segmentet e coptuara të nervit që përshkon gjatësisht gjithë trupin e tyre.
Ndryshe nga çiftëzimi і gjarpërinjve, ngjalat janë peshq dhe kanë tjetër biologji fekondimi.
Ngjalat rrojnë në ujërat e ëmbla e të ndenjura e veçanërisht nëpër moçale, këneta, pellgje, gjole, liqene e lumenj. Është kërkesa e ngjalave që këto ujëra duhet të kenë lidhje me detin. Ujërat që nuk kanë një lidhje të tillë, nuk kanë ngjala.
Në Evropë ato gjejnë shtrirje në zonat deri 71 gradë gjërësi veriore duke përjashtuar këtu ujërat e ëmbla që derdhen në Detin e Zi dhe detin Kaspik. Ujërat që derdhen në këto dy dete, nuk kanë ngjala.
Ngjalat jetojnë rreth dhjetë vjet nëpër ujëra të ëmbla. Rriten, zgjaten, ngjallen plot shëndet, zbukurohen edhe më, madje duke ndërruar edhe ngjyrën. Kur kurrizi і tyre merr njgyrë jeshile të errët me nuanca ngjyrë bronxi dhe në bark u shfaqen nuanca ngjyrë argjendi, atëhere ka erdhur për to momenti і riprodhimit.
Të ngarkuara në brendësi të trupit të tyre me vezë, me fillesat pra të jetëve të ardhëshme të ngjalave të ardhëshme, plot kujdes, natën, tufa-tufa, pa u ndjerë u lenë lamtumirën përgjithmonë ujërave të ëmbla dhe duke ndjekur lidhjen e këtyre të fundit me detin, rrëshqasin e rrëshqasin duke u larguar.

KE9/13 - Mbi rrrugën e gjatë të përfitimit të një profesioni (zanati) në kohët e pushtimit turk.

(Shënim: Për hartimin e këtij hulumtimi jemi bazuar kryesisht tek bot. „Esnafet Shqiptare“ aut. Z. Shkodra. Akad. Shkenc. Shqipërisë, 1973, fq.89 - 106.)

Përfitimi dhe ushtrimi i një profesioni, i një mjeshtërie të caktuar, apo një zanati, më parë, në kohën e pushtimit turk por edhe më pas, deri aty nga mesi i shekullit të 20 –të, ishte një proçes i vështirë që, në një farë mënyre ose në një tjetër, vazhdonte gjithë jetën dhe vazhdonte kryesisht në këto tre faza: të çirakut, të kallfës dhe të ustajt.

A) Çirakët.

Qysh fëmijë, djemtë e vegjël duke filluar që në moshën 10 vjet (a pak më tepër), hynin si hyzmeqarë, apo çirakë, apo shegertë të vegjël, ose nxënës tek një usta, për të filluar të mësuarit e një mjeshtërie, p.sh. atë të opingarit ose të zdruktarit, ose të bakallit, etj, etj.

Marrja e nxënësit në dyqan, bëhej me pëlqimin e esnafit (organizatës apo shoqatës p.sh. të zdruktarëve). Kështu, në rregulloren e bakajve të Voskopojës, të vitit 1779, thuhej shprehimisht se: “ … kur ndokush ka nevojë për hyzmeqar (çirak) duhet që mjeshtri (ustai), së pari ta pajtojë atë përpara rufetit (shoqatës), pastaj ta futë në dyqan, …“.

Të dhënat tregojnë se bijtë e ustallarëve e kalonin lehtë këtë çast, pra pranoheshin si çirakë pa shumë probleme. Kjo tregon se një pjesë e zanateve ishin kthyer, në traditë familjare.

Ndërkaq, ustai që pranonte një çirak e regjistronte atë në regjistrat e esnafit dhe për të (çirakun), paguante edhe një taksë të caktuar, ndërsa çdo usta, që merrte çirakë në mënyrë jo të rregullt, të pa ligjshëm, të fshehtë, dënohej.

Pajtimi i çirakëve bëhej një herë ose dy herë në vit. Në Korçë çirakët merreshin më 8 shtator (ditën e lindjes së Shën Mërisë), ndërsa në Elbasan dhe në Shkodër, ditën e Shën Gjergjit.

Sipas një fermani të Sulltanit (v.1773) thuhej se, “… çiraku duhet të mësojë tek ustaj, ta respektojë këtë, të jetë i urtë dhe i dëgjuar …“. Pa plotësuar këto kushte, çiraku nuk mund të bëhej usta.

KE9/6 - Mbi etimologjinë e fjalës Varosh, dhe zanafillën e dy lagjeve te vjetra në Korçë.

Korça dikur ka patur një lagje Varosh (Korça e vjetër rreth Mitropolisë) dhe një lagje tjetër të quajtur Katavarosh (kato = poshtë, Varoshit) që ishte dikur përballë Shën Mërisë dhe aty përreth ku ishte dikur, fabrika e këpucëve.

Fjala Varosh ka origjinë hungarezo – rumune dhe me këtë emër quheshin lagjet e para që ndërtoheshin, jashtë kalave. Pra Varosh = nën ose jashtë kështjellës. Ky term urbanistik u përhap në kohët e pushtimit osman thuajse në gjithë Ballkanin, për gjithë lagjet që ndërtoheshin përbri kalave.

Në këtë kuadër, lagjja Varosh e Korçës dhe ajo Katavarosh, janë indirekt edhe një dëshmi tjetër, më tepër, për ekzistencën tepër të hershme të një kalaje në Korçë. Në të kundërt, nuk ka sesi të merrte emrin Varosh, pra përbri kalasë, një lagje që do të mund të ndodhej, në një vënd që s‘kish kala.

E pra ato u ndërtuan duket, në të tilla pozicionime pra jashtë kalasë sonë, të dikurshme.